Sperm bağışının İslam’da caiz olup olmadığı, fıkıh ekolleri ve ülkeler arasında farklı değerlendirilir. Ancak üç temel ilke sabittir: güvence altına alınmış nesep (nasab), üremenin meşru çerçevesi olarak evlilik ve sömürünün önlenmesi. Bu yazı, klasik ve modern görüşleri derler, çeşitli ülkelerdeki uygulamayı açıklar ve İslamî etik ile üreme tıbbının nasıl bağdaştırılabileceğini gösterir. Başlangıç kaynakları: İslam’da ART’ye genel bakış (NCBI Bookshelf), Sünnî perspektifin klinik özeti (PubMed) ve kısırlığa ilişkin WHO bilgi notu (WHO).
Temel kavramlar ve ilkeler
Ḥifẓ al‑nasl (neslin korunması):Maqāṣid al‑Sharīʿa arasında yer alır. Açık ve kesin soy bağı, soyların karışmasının önlenmesi ve çocuğun haklarının gözetilmesini gerektirir.
“Al‑walad li‑l‑firāsh” – Çocuk nikâh yatağına aittir: Nesep evlilik bağlamına nispet edilir. Yabancı donör kullanımı bu ilkeyi zedeler; çünkü genetik ve sosyal ebeveynlik ayrışır.
Şart olarak evlilik: Yardımcı üreme, meni, yumurta ve rahmin hukuken evli çifte ait olması ve evliliğin sürmesi halinde caiz görülür.
Sadd al‑dharāʾi (zararlı yolların kapatılması): Anonim bağış, taşıyıcı annelik ve ticari modeller; nesep, aile düzeni ve çocuğun yüksek yararı zarar görmesin diye reddedilir.
Fıkıh ekolleri ve akımlar
Sünnî fıkıh ekolleri (Hanefî, Mâlikî, Şâfiî, Hanbelî)
Geniş bir mutabakat vardır: ne sperm ne de yumurta bağışı ve taşıyıcı annelik caiz kabul edilir. İn vitro fertilizasyon (IVF) veya intrastoplazmik sperm enjeksiyonu (ICSI) gibi yöntemler, tüm biyolojik katkılar eşlerden geldiği ve evlilik devam ettiği sürece uygun görülür (NCBI Bookshelf).
Şiî hukuk geleneği (Caʿferî mektebi)
Bazı Şiî âlimler, nesep açıkça belgelenir, anonimliğe izin verilmez ve hak ile yükümlülükler sözleşmesel olarak düzenlenirse çok dar kapsamlı istisnaları tartışırlar. İran belirleyici bir uygulama örneğidir: embriyo bağışı 2003’ten beri yasaldır; sperm bağışı Parlamento yasasıyla açıkça düzenlenmemiştir ancak dinî‑hukukî bağlamda ele alınır (PMC).
Diğer akımlar
İbâdî mektebi (Umman): belirgin muhafazakâr ve Sünnî ana çizgiye yakındır.
Zeydî gelenek (Yemen): açık nesebe vurgu yapar; üçüncü taraf katılımları çoğunlukla reddedilir.
İsmailî topluluklar: modern üreme konularını tartışır; pratikte azamî şeffaflık ve belgelendirmeyi vurgular.
Selefî ve Ehl‑i Hadis akımları: nesep ve evlilik düzenini korumak için tüm üçüncü taraf katılımlarını kesin biçimde reddeder.
Kaynak durumu ve yetkin kurumlar
Klasik fıkıh metinlerinin yanı sıra fetva kurulları ve fıkıh akademileri modern değerlendirmeyi şekillendirir. International Islamic Fiqh Academy (OIC) şu hususları belirtir: Yardımcı üreme evlilik içinde caizdir; üçüncü taraf katılımı ve taşıyıcı annelik yasaktır; dondurulmuş materyal yalnızca evlilik sürerken kullanılmalıdır (IIFA kararları). Ülke özetleri ve uygulama karşılaştırmaları için bkz. Middle East Fertility Society Journal (derleme).
Yardımcı üreme, sperm bağışı ve ilgili işlemler
Eşin spermiyle yardımcı üreme (AIH)
Caizdir; evlilik sürdüğü, nesep açık kaldığı ve üçüncü taraf katılmadığı sürece tüm ekollerde kabul görür.
Donör sperm ile yardımcı üreme (AID)
Ağırlıklı olarak caiz görülmez; çünkü genetik ve sosyal babalık ayrışır. Şiî tartışmalar çok sınırlı istisnalar anabilir; ancak anonimlik ve ticari modeller söz konusu değildir.
Taşıyıcı annelik
Hemen her ekolde reddedilir — gametler eşlere ait olsa bile — çünkü üçüncü bir rahim devreye girer ve annelik/nesep nikâh yatağına açıkça nispet edilemez.
Kriyokonservasyon
Evlilik sürdüğü müddetçe caizdir; boşanma veya ölümden sonra kullanılmamalıdır (PubMed).
Preimplantasyon tanı/test (PGD/PGT)
Tıbbi endikasyon halinde kabul edilebilir; ağır kalıtsal hastalıkların önlenmesi gibi. Tıbbi gerekçe olmaksızın, örn. cinsiyete göre seçim, yaygın biçimde reddedilir.
Ülke profilleri ve bölgesel uygulama
Arap Yarımadası ve Doğu Akdeniz: Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Kuveyt, Bahreyn, Umman, Ürdün ve Lübnan’da klinik pratik, dinî akademi kararlarına yakından dayanır. Evlilik içinde eşe ait materyalle üreme caiz görülür; üçüncü taraf sperm bağışı ve taşıyıcı annelik uygun kabul edilmez. Umman, İbâdî gelenek nedeniyle muhafazakâr bir çizgiyi izler. Mezhepsel olarak karma bağlamlarda — örn. Lübnan — iç tartışmalar bulunsa da uygulama genel olarak restriktiftir.
Kuzey Afrika: Mısır, Fas, Tunus ve Cezayir büyük ölçüde El‑Ezher’in öğretilerini takip eder. Üçüncü taraf bağışları ve taşıyıcı annelik yasaktır; evlilik içi yardımcı üreme yaygındır. Reform önerileri tartışılsa da temel yaklaşım değişmemiştir.
Türkiye: Üçüncü taraf bağışları kanunen yasaktır; kendi materyaliyle IVF ve ICSI serbesttir. Farklı tercihlere sahip bazı çiftler yurt dışına yönelir; bu da sınır ötesi üreme tıbbına dair sorular doğurur.
İran: Embriyo bağışı 2003’ten beri yasayla düzenlenmiştir. Sperm bağışı Parlamento yasasında açıkça yer almasa da bazı âlimlerce şartlı olarak tartışılır. Kilit tartışma başlıkları açıklık, miras ve velâyettir.
Malezya: Ulusal sağlık yönergeleri ve fetvalar sperm/yumurta bağışını yasaklar; evlilik içi yardımcı üremeye izin verir. Tutarlı bir çerçeve örneği kabul edilir.
Endonezya: Devlet hukuku ve Ulema Konseyi fetvalarına göre sperm bağışı ve taşıyıcı annelik yasaktır. Evlilik içi IVF serbest olup büyük kliniklerde yerleşiktir.
Avrupa ve Kuzey Amerika diasporası: Tıbbî olarak bağış ve taşıyıcı annelik erişilebilir; dinî açıdan ise tartışmalıdır. Birçok Müslüman çift, eşe ait materyalle işlemleri, şeffaf nesep belgelendirmesini ve manevi danışmanlığı tercih eder; Birleşik Krallık’ta donör kökenli bireylerin bilgiye erişimine dair net kurallar vardır (HFEA).
Ülkelere göre özet tablo (gösterge niteliğinde, dinî‑etik pratik)
Tablo, dinî‑etik kılavuzları özetler (hukuk danışmanlığı değildir). Belirleyici olan fetvalar, klinik politikalar ve ulusal düzenlemelerdir. Yerel kuralları güncel olarak mutlaka kontrol edin.
| Ülke/Bölge | Baskın yönelim | Üçüncü taraf (sperm/yumurta) | IVF/ICSI (kendi gametleri) | Taşıyıcı annelik | Not (pratik) |
|---|---|---|---|---|---|
| Suudi Arabistan | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | IIFA/OIC çizgisine yakın. |
| Birleşik Arap Emirlikleri | Sünnî | Yasak | Caiz | Ağırlıkla yasak | Evlilik kanıtı ve lisanslama sıkıdır. |
| Katar | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | Kamu kliniklerinde net politikalar. |
| Kuveyt | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | Etik kurullar uygulamayı belirler. |
| Bahreyn | Karma | Ağırlıkla yasak | Caiz | Yasak | Mezhepsel olarak çeşitli pratik. |
| Umman | İbâdî/Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | Muhafazakâr uygulama. |
| Ürdün | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | Fetvalarla yönlendirilen pratik. |
| Lübnan | Karma | Ağırlıkla yasak | Caiz | Yasak | Şiî istisna tartışmaları. |
| Mısır | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | El‑Ezher ölçüt koyar. |
| Fas | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | Düzenlemeler gelişiyor. |
| Tunus | Sünnî | Ağırlıkla yasak | Caiz | Yasak | Reform geçmişi olsa da sınırlayıcı. |
| Cezayir | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | Muhafazakâr klinik pratik. |
| Türkiye | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | Üçüncü taraf bağışı kanunen yasak. |
| İran | Şiî | Tartışmalı/Sınırlı | Caiz | Ağırlıkla yasak | Embriyo bağışı yasal (2003). |
| Pakistan | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | Bölgesel erişim değişken. |
| Bangladeş | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | Fetvaya uygun süreçler. |
| Malezya | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | Net ulusal/klinik kılavuzlar. |
| Endonezya | Sünnî | Yasak | Caiz | Yasak | Yasa/fetvalar bağışı yasaklar. |
| Avrupa/Kuzey Amerika | Karma | Tıben erişilebilir; dinen reddedilir | Caiz | Dinen reddedilir | Anonimlik yerine açık belgelemeye vurgu. |
Diaspora ve klinik pratik
Batı ülkelerinde Müslüman çiftler özel tercihlerle karşılaşır. Tıbbî olarak sperm/yumurta bağışı ve taşıyıcı annelik mümkündür; dinî açıdan ise tartışmalıdır. Eşe ait materyalle tedaviler, şeffaf nesep belgelemeleri ve manevi danışmanlık iyi sonuç verir. Bilgi ve açıklık için etik referans çerçevesi olarak ESHRE’nin bilgilendirme önerisi dikkate alınabilir; Birleşik Krallık’ta HFEA bilgiye erişim hakkını düzenler.
Pratik kontrol listesi
- Evlilik ve aidiyet: Meni, yumurta ve rahmin çifte ait olduğunu belgeleyin; dondurulmuş embriyolar yalnızca evlilik sürerken kullanılmalı.
- Açık nesep: Açık köken modelleri uygulanıyorsa, bunlar belgeli ve izlenebilir olmalı; çocuğun ilgili sağlık bilgilerine erişim hakkı gözetilmeli (bkz. HFEA).
- Sözleşmesel güvence: Ebeveynlik, nafaka ile miras/velayet meselelerini açık biçimde düzenleyin; rızaları şeffaf şekilde kayıt altına alın.
- Dinî danışmanlık: Erken dönemde manevi rehberlik güveni artırır ve kararları kolaylaştırır.
- Ticarileştirmeden kaçınma: Yalnızca makul masraf karşılıkları; kâr odaklı yaklaşımlardan ve sömürüden kaçının.
- Tıbbi endikasyon: PGD/PGT yalnızca klinik gereklilik halinde kullanılmalı.
RattleStork – İslamî çerçevede sorumlu planlama
RattleStork, ebeveynlik yolculuğunu dinî hassasiyetle, şeffaf ve iyi belgelendirilmiş şekilde organize etmenize yardımcı olur — örn. eşe ait materyalle AIH/IVF ve dinen‑hukuken mümkün olduğu yerlerde anonim olmayan açık köken modelleri. Doğrulanmış profiller, güvenli iletişim ve randevu, notlar, kontrol listeleri gibi araçlar mümkün olduğunca helal odaklı bir planlamayı destekler. RattleStork tıbbî veya hukukî danışmanlık sunmaz ve fetvanın yerini almaz.
Sonuç
İslamî görüşlerin büyük çoğunluğu sperm bağışı ve taşıyıcı anneliği reddeder; caiz görülen, evliliğin sürdüğü çerçevede eşe ait materyalle yapılan işlemlerdir. Şiî tartışmalarda — özellikle İran’da embriyo bağışı bağlamında — dar kapsamlı istisnalar görülse de daima açık nesep güvencesi ve anonimsizlikten kaçınma şartı aranır. Üst başlıklar değişmez: nesebin korunması, evlilik çerçevesi, ticarileştirmeden kaçınma ve sağlam belgeleme. Ayrıntılı okumalar: NCBI Bookshelf, PubMed, IIFA kararları, MEFJ derlemesi ve WHO.