Türkiye’de her yıl on binden fazla çift, aile kurma hayalini gerçekleştirmek için sperm bağışına başvuruyor. Modern laboratuvar tarama yöntemleri sağlık risklerini büyük ölçüde azaltıyor; ancak küçük bir artık risk her zaman mevcut. Bu makalede hangi virüs, bakteri, parazit ve kalıtsal hastalıkların bulaşabileceği ve çok aşamalı tarama protokollerinin nasıl en aza indirgediği anlatılacak.
Çok Aşamalı Tarama Neden Gerekli?
Patojenler sıklıkla bir görünmez pencere dönemi geçirir: Donörde bulunurlar ama sadece antikor testleriyle henüz saptanamazlar. Bu yüzden T.C. Sağlık Bakanlığı ve Türk Üreme Tıbbı Derneği (TÜRTED), serolojik testlerle PCR yöntemlerinin birlikte kullanılmasını ve örnekleri birkaç ay karantina altında tutmayı önerir.
Ejakulatta Saptanabilen Virüsler
- HIV – ELISA ve PCR testleri, ardından karantina.
- Hepatit B ve C – antikor ve antijen testleri ile karaciğer hasarını önleme.
- Herpes Simplex Virus 1 & 2 – PCR; asemptomatik donörlerde düşük risk.
- Sitomegalovirus (CMV) – IgG/IgM testleri; zayıf bağışıklıklı alıcılar için kritik.
- Zika Virüsü – RT-PCR ve antikor testleri (endemik bölge öyküsünde).
- HTLV I/II – nadir, lösemi ilişkili.
- Human Papilloma Virüsü (HPV) – yüksek risk tipleri için PCR (rahim ağzı kanseri önleme).
- Batı Nil ve Dang Humması Virüsleri – tropikal/subtropikal bölgeden gelen donörler için önemli.
- SARS-CoV-2 – pandemi zirvelerinde bazı tarama panellerine eklenmişti.
Spermadaki Bakteri ve Parazitler
- Chlamydia trachomatis – genellikle asemptomatik; fertiliteyi olumsuz etkileyebilir.
- Neisseria gonorrhoeae – NAAT veya kültürle tespit.
- Treponema pallidum (Sifiliz) – TPPA ve VDRL serolojik testleri zorunlu.
- Ürogenital flora (örn. E. coli, enterokoklar) – inflamasyona yol açabilir.
- Trichomonas vaginalis – sperma kalitesini düşürür.
- Mycoplasma/Ureaplasma – çoğunlukla sessiz, ancak inflamasyon oluşturur.
Genetik Risk Faktörleri
- Kistik Fibrozis – CFTR gen analizi
- Tay-Sachs Hastalığı – HEXA mutasyon taraması
- Spinal Müsküler Atrofi – SMN1 gen testi
- Orak Hücreli Anemi & Talasemi – hemoglobinopati panelleri
- Kırılgan-X Sendromu – FMR1 tekrar analizi
- Y-Kromozom Mikrodeleasyonları – şiddetli oligospermi nedeni
- Gaucher Hastalığı – Aşkenaz Yahudisi donörlerde dikkat
- Nüfus-spesifik testler – örn. Fanconi Anemisi, Wilson Hastalığı
Hangi Hastalıklar Dışlanabilir?
Seroloji, PCR, genetik paneller ve aylık karantina kombinasyonu sayesinde laboratuvarlar, tüm önemli virüs, bakteri, parazit ve kalıtsal hastalıkları neredeyse tamamen dışlayabilir; artık risk son derece düşük bir düzeye iner.
Tarama Süreci
- Anamnez – ayrıntılı sağlık sorgulaması ve danışmanlık.
- Laboratuvar Testleri – antikor, antijen ve PCR analizleri.
- Genetik Panel – yaygın kalıtsal hastalık taraması.
- Karantina – örneğin en az üç ay depolanması.
- Retest – yeni enfeksiyon yokluğu onayı öncesi tekrar test.
Özel Bağış mı, Sperm Bankası mı?
T.C. Sağlık Bakanlığı onaylı sperm bankaları; zorunlu testler, karantina ve donör kayıtlarıyla en yüksek güvenliği sağlar. Özel bağış daha kişisel ve ekonomik olabilir, ancak test ve yasal sözleşmelerin ayrı ayrı düzenlenmesini gerektirir.
Sonuç
Sperm bağışı, birçok çift için ebeveynlik yolunu açar. Sağlık Bakanlığı ve TÜRTED önerilerine uygun çok aşamalı tarama protokolü; enfeksiyon ve genetik hastalık riskini neredeyse sıfıra indirir. Akredite kliniklere veya onaylı platformlara güvenin ve gelecekteki ailenize en güvenli başlangıcı sağlayın.