در سال‌های اخیر موضوع «اهدای اسپرم» و امکان استفاده از آن در ایران پرسش‌های زیادی برانگیخته است. پاسخ روشن طبق قوانین و فتاوای معتبر این است که اهدای اسپرم در ایران مجاز نیست، در حالی که اهدای جنین طبق قانون مصوب سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳ میلادی) تحت شرایط مشخص قانونی است. این مقاله به بررسی دقیق وضعیت حقوقی و فقهی، چرایی ممنوعیت اهدای اسپرم و گزینه‌های جایگزین برای زوج‌هایی که با ناباروری روبه‌رو هستند می‌پردازد.
وضعیت قانونی در ایران
- قانون «اهدای جنین به زوجین نابارور» مصوب مجلس شورای اسلامی (۱۳۸۲) فقط اجازه‌ی استفاده از جنین اهدایی را می‌دهد، نه اسپرم یا تخمک به‌صورت مجزا.
- در آیین‌نامه‌های اجرایی وزارت بهداشت و فتاوای مراجع تقلید، استفاده از اسپرم فرد بیگانه شرعاً و قانوناً جایز دانسته نمی‌شود.
- بنابراین، هیچ بانک اسپرم قانونی در ایران وجود ندارد و مراکز درمان ناباروری مجاز به پذیرش یا استفاده از اسپرم اهدایی نیستند.
با این حال، مراکز درمان ناباروری شناخته‌شده مانند پژوهشگاه ابن‌سینا، جهاد دانشگاهی و بیمارستان شریعتی خدمات پیشرفته باروری را با استفاده از گامت‌های زوجین ارائه می‌دهند.
اهدای جنین: تنها مسیر قانونی موجود
طبق قانون اهدای جنین، زوجین نابارور می‌توانند از جنین اهدایی زوج دیگر استفاده کنند، مشروط بر آن‌که:
- هر دو زوج (اهداکننده و گیرنده) دارای عقد شرعی و قانونی باشند.
- دادگاه صالحه با درخواست موافقت کند و مجوز رسمی صادر شود.
- مراکز درمانی مجاز با نظارت وزارت بهداشت عمل را انجام دهند.
در این فرآیند، اسپرم و تخمک از یک زوج دیگر گرفته می‌شود و جنین حاصل در رحم همسر متقاضی کاشته می‌شود. اما استفاده از اسپرم به‌تنهایی از فرد ناشناس یا غیرهمسر همچنان غیرقانونی است.
دلایل شرعی و اخلاقی برای ممنوعیت اهدای اسپرم
- حفظ نسب: در فقه اسلامی تأکید شده که اختلاط نَسَب (نسبت خونی) باید جلوگیری شود تا نسب و ارث مشخص باشد.
- پرهیز از شبهه‌ی زنا: در نظر فقهی، وارد شدن اسپرم مرد بیگانه به رحم زن بدون ازدواج شرعی می‌تواند شائبه‌ی زنا داشته باشد.
- مسائل حقوقی: تعیین پدر قانونی، حق ارث، و هویت فرزند حاصل از اسپرم اهدایی در قانون ایران مشخص نیست.
چه خدماتی در ایران مجاز است؟
- بررسی‌های باروری (آزمایش اسپرم، هورمون‌ها، بررسی تخمدان و رحم).
- روش‌های کمک‌باروری با استفاده از اسپرم و تخمک خود زوجین (IUI، IVF).
- ذخیره‌سازی اسپرم یا تخمک خود فرد برای موارد درمانی مانند شیمی‌درمانی.
- مشاوره‌های روانشناسی و پزشکی برای مدیریت ناباروری.
در حال حاضر هیچ مرکز ایرانی اجازه ندارد اسپرم فرد بیگانه را برای لقاح یا درمان به‌کار گیرد.
گزینه‌های جایگزین در خارج از کشور
بعضی از ایرانیان برای درمان ناباروری با استفاده از اسپرم اهدایی به کشورهای دیگر سفر می‌کنند؛ مانند قبرس، گرجستان، دانمارک یا ایالات متحده که این عمل قانونی است. با این حال، انجام چنین درمانی در خارج و بازگشت به ایران می‌تواند از نظر حقوقی و فقهی چالش‌برانگیز باشد. بنابراین توصیه می‌شود پیش از اقدام، مشاوره فقهی و حقوقی تخصصی دریافت شود.
پلتفرم RattleStork: راه ارتباطی بین‌المللی و شفاف
RattleStork یک پلتفرم جهانی است که افراد را با اهداکنندگان اسپرم در کشورهایی که اهدای اسپرم قانونی است، آشنا می‌کند. کاربران ایرانی می‌توانند بدون نقض قوانین داخلی، درباره گزینه‌های قانونی در سایر کشورها تحقیق کنند.
- پروفایل‌های اهداکنندگان شامل مدارک پزشکی، نتایج آزمایش و اطلاعات هویتی تأییدشده است.
- امکان گفت‌وگو و انتخاب مطابق ترجیحات شخصی وجود دارد.
- تمام ارتباط‌ها از طریق سیستم رمزگذاری‌شده و محرمانه انجام می‌شود.
- پلتفرم فقط اطلاعات آموزشی و ارتباطی فراهم می‌کند، نه خدمات درمانی در ایران.
جمع‌بندی
در ایران اهدای اسپرم مجاز نیست و بانک اسپرم قانونی وجود ندارد. تنها مسیر رسمی، استفاده از جنین اهدایی تحت نظارت دادگاه و وزارت بهداشت است. با این حال، کسانی که به دنبال روش‌های جایگزین هستند، می‌توانند از طریق پلتفرم‌های معتبر بین‌المللی مانند RattleStork درباره گزینه‌های مجاز در کشورهای دیگر آگاهی یابند. در هر صورت، رعایت چارچوب قانونی و فقهی برای حفظ مشروعیت خانواده و حقوق فرزند ضروری است.