Doğal yollarla veya diğer yardımcı üreme teknikleriyle çocuk sahibi olamayan çiftler ve bireyler için taşıyıcı anne uygulaması son çare gibi görünebilir. Türkiye’de ise 4630 sayılı Yardımcı Üreme Yöntemleri Yönetmeliği ve Türk Ceza Kanunu uyarınca her tür taşıyıcı anne sözleşmesi yasaktır. Bu yazıda taşıyıcı annenin türleri, Türkiye’deki hukuki durum, uluslararası alternatifler, maliyetler, tıbbi riskler ve aile kurmanın diğer yolları ele alınacaktır.
Taşıyıcı Anne Nedir?
Taşıyıcı anne (gestasyonel surrogat), genetik ebeveynler adına gebeliği taşıyan ve doğum yapan kadındır. Doğumdan sonra ebeveyn hakları genetik ebeveynlere geçer. Heteroseksüel çiftler, eşcinsel çiftler ve tek ebeveynli aileler için bir seçenek olabilir.
Geleneksel vs. Gestasyonel Taşıyıcı Anne
Geleneksel taşıyıcı anne: Kendi yumurtasını sunar; embriyo, taşıyıcı annenin yumurtası ve genetik babanın spermiyle oluşur. Genetik bağ nedeniyle hukuki ve duygusal sorunlar ortaya çıkar.
Gestasyonel taşıyıcı anne: Embriyolar genetik ebeveynlerin veya donörün yumurtası ve spermiyle laboratuvarda oluşturulup taşıyıcı annenin rahmine transfer edilir. Taşıyıcı annenin çocuğa genetik bağı yoktur, bu da hukuki süreçleri kolaylaştırır.
Taşıyıcı Anne Ajansları: Aracılık ve Destek
Türkiye’de yasal ajans bulunmamakla birlikte uluslararası ajanslar genellikle şunları sağlar:
- Taşıyıcı anne ve ebeveyn adaylarının tıbbi/psikolojik taraması
- Hukuki danışmanlık ve sözleşme hazırlanması
- IVF süreçlerinin ve gebelik takibinin koordinasyonu
- Psikolojik destek ve ihtilafların çözümü
Güvenilir sağlayıcılar, tüm tarafları korumak için maliyet, takvim ve riskleri şeffaf şekilde sunar.
Türkiye’de Hukuki Durum
4630 sayılı Yönetmelik ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu‘na göre taşıyıcı anne sözleşmeleri gayri meşru kabul edilir; taşıyıcı anne ve ebeveyn adayları cezai yaptırımlarla karşılaşabilir. Türk Medeni Kanunu’nda ise doğum yapana anne sıfatı verilir. Bu düzenlemeler, kadının ve çocuğun sömürülmesini önlemeyi hedefler.
Türkiye’de herhangi bir taşıyıcı anne sözleşmesinin geçerli olması mümkün değildir; yurt dışı işlemleri bile Türkiye’de tanınmaz ve hukuki belirsizlik doğurur.
Maliyetler ve Finansman
Türkiye’de yurt içi taşıyıcı anne uygulaması olmadığı için işlemler genellikle yurt dışında yapılır. Maliyet kalemleri şunları içerir:
- IVF prosedürleri ve tıbbi takip
- Hukuki danışmanlık ve noter masrafları
- Taşıyıcı anne’ye ödenecek yasal masraflar
- Ajans hizmet ücretleri (uygunsa)
- Seyahat, konaklama ve lojistik giderler
ABD’de toplam maliyet 90.000–150.000 USD, Ukrayna/Rusya’da 40.000–70.000 USD aralığında değişir. Finansman için kişisel krediler, üreme kredileri veya kitlesel fonlama yöntemleri tercih edilebilir.
Tıbbi Aspektler ve Riskler
Taşıyıcı anne uygulaması genellikle in vitro fertilizasyon (IVF) ile yapılır; embriyolar laboratuvarda oluşturulup taşıyıcı annenin rahmine transfer edilir (Moragianni et al. 2021; Zhang et al. 2020).
Olası riskler:
- Ovarian hiperstimülasyon sendromu (OHSS), IVF döngülerinin %5’ine kadar görülebilir ( Patient.info OHSS).
- Hormon yan etkileri: duygu durumu değişimleri, bulantı, şişkinlik ( MedlinePlus 2023).
- Çoklu gebelik riski: erken doğum ve preeklampsi oranı artar ( WHO 2021).
- Psikolojik stres: tedavi ve sosyal baskılar nedeniyle ( Burgio et al. 2022).
Düzenli ultrason, kan testleri ve uzman danışmanlığı içeren sıkı tıbbi takip, komplikasyonları erken evrede yönetmek için şarttır.
Eleştiriler ve Etik Tartışma
Eleştirmenler, taşıyıcı anne uygulamasının kadınları sömürebileceğini ve gebeliği metalaştırabileceğini savunur. Çocuğun uzun vadeli psikolojik etkileri de gündeme gelir.
Destekçiler ise titiz tarama, adil masraf karşılaması ve şeffaf sözleşmelerle etik bir uygulama gerçekleşebileceğini, bu sayede ebeveyn adaylarının aile kurma haklarına saygı gösterilebileceğini belirtir.
Uluslararası Alternatifler: Genel Bakış ve Düzenlemeler
Türkiye’den çok sayıda çift, farklı yasal çerçeveler ve maliyet avantajları için yurt dışına başvurur. Bazı örnekler:
- Kanada: Yalnızca yardım amaçlı, masraf iadesi ile.
- Birleşik Krallık: Yardım amaçlı izinli, ticari ödemeler yasak.
- İsrail: Hem yardım amaçlı hem de ticari, düzenlenmiş protokoller.
- Ukrayna: Ticari izinli; politik riskler mevcut.
- Rusya: Yardım amaçlı ve ticari izinli; hukuki belirsizlikler.
- ABD: Eyalete göre farklılık; California, Illinois gibi eyaletlerde tam düzenleme.
- Yunanistan: Ticari izinli, sıkı sözleşme koşulları ile.
- Hindistan: Yabancılara ticari kısıtlamalar mevcut, düzenlemeler sık değişiyor.
Aile Kurmanın Alternatif Yolları
Diğer seçenekler şunlardır:
- Evlat edinme: Yasal süreçle çocuğun kalıcı ailesine katılması.
- Foster care (koruyucu aile): Geçici veya uzun süreli bakım, sosyal hizmetlerle.
- Sperm veya yumurta bağışı: Sağlık Bakanlığı onaylı donör taraması ve eşleştirme.
Sperm Bağışı Alternatifi: RattleStork
Türkiye’de giderek daha fazla aile, taşıyıcı anne yerine sperm bağışı seçeneklerini değerlendiriyor. RattleStork gibi platformlarda kullanıcılar ücretsiz hesap açıp onaylı donörler arasından seçim yapabiliyor.
Sonuç
Türkiye’de taşıyıcı anne uygulaması tümden yasaklıdır; yasal düzenlemeler anne ve çocuk haklarını korumayı amaçlar. Yurt dışı işlemler bile ülkede tanınmaz. Evlat edinme, sperm/yumurta bağışı veya uluslararası programlar arasında tercih yaparken uzman hukuki danışmanlık, gerçekçi bütçeleme ve kapsamlı tıbbi takip başarı için kritiktir.